موسسه گنجینه سرزمین پارس

کالبد فضایی شهر شیراز در دوره زندیه نسب به دوره صفویه تفاوت زیادی نکرد. در دوره قاجاریه مهم­ترین تغییر همان برداشتن حصار و باروی شهر بود. از آن­جا که در خارج از شهر شیراز به ویژه در سمت شمال آن سکونتگاهی وجود داشت که با خراب­شدن حصار شهر، وسعت شهر در دوره قاجاریه بیشتر شد.

دو خیابان اصلی شهر یعنی خیابان پل علی بن حمزه  تا دروازه اصفهان (خیابان حافظ کنونی ) و خیابان خارج از دروازه باغشاه (خیابان زند کنونی ) مورد توجه بیشتری قرار گرفت و چهارباغ صفویه که بیش از این در سمت شمال شهر (خیابان حافظ کنونی ) وجود داشت اینک در سمت غرب شیراز ساخته شد پس از دوره زندیه در دوره قاجاریه نیز به این بخش از شهر توجه بیشتری شد. بنابراین در دوره قاجاریه نیز در بافت قدیم شیراز خیابان به معنای امروزی وجود نداشت و تنها معابر عمومی و راه های سراسری شامل کوچه های طولانی و پرپیچ و خمی می شد که در داخل این محدوده بود.

در محدوده داخلی شهر، این شبکه راه سراسری که از طریق بازاراصلی شهر (بازار وکیل) و راسته بازارها شروع شده و پس از طی کوچه­های طولانی و پر پیچ و خم و عبور از بازارچه­های سر پوشیده محلی وگاهی طاق­ها راه به سوی محلات گوناگون شهرگشوده می شد وکلیه محلات شهری همانند شبکه­ای منظم به گذر­گاه اصلی که مرکز فعالیت­های مهم اقتصادی شهر بود متصل می­شدند.

مهمترین شبکه ارتباطی در بافت قدیم شهر مسیر شمالی- جنوبی بود که از دروازه اصفهان و شمال شهر شروع شده و پس از عبور از بازار نو و بازار وکیل و پشت سر گذاشتن کوچه های طویل و بازارچه­های محلی به دروازه کازرون در جنوب و دروازه شاه داعی منتهی می­­شد.

راه سراسری دیگری که درجهت غربی و شرقی از کل مشیر یا دروازه بیضای سابق شروع شده و پس از گذشتن از کوچه ها و پس از عبور از بازار حاجی وگود عربان به محله اسحق بیگ و گذر قوام رسیده و سپس به دروازه دولت قدیم (کل شیخ ابوذرعه یا میدان غدیرکنونی) ختم می­شد. علاوه بر این دوراه اصلی و سراسری راه­هایی دیگری هم بود که از طریق دروازه سعدی و دروازه قصابخانه و دروازه باغشاه در بین راه به چند شاخه تقسیم می­شده که از طریق آن­ها به محلات داخل شهر دسترسی پیدا می­کردند. ولی این را­ها نیز در نهایت به همان دو راه سراسری و اصلی شهرمتصل می­شدند و از این طریق ارتباطش بین محلات شهر برقرار می­گردید.